"Thứ nhất thế Đức gan gà, thứ nhì Lưu Bội, thứ ba Mạnh thần"

Nhân dịp Anh Bu còm trong bài "Bình minh nhất

trản trà!"- "Thứ nhất thế Đức gan gà, thứ nhì

Lưu Bội, thứ ba Mạnh thần"

Tôi không dành lắm về các loại ấm trà tiến vua!

Quyết tâm tìm hiểu, sưu tầm cùng Anh Bu, CG

TTM và các Bạn tham khảo.


Tìm hiểu 3 hiệu ấm trà Thế Đức, Lưu Bội và


Mạnh Thần





Ấm Mạnh Thần

Đầu tiên cần xác định, đây không phải là thành


ngữ điển tích của người Trung Hoa, mà là câu


thiệu bằng thơ lục bát cho dễ nhớ của các cụ ta


(V.N) ngày xưa, vì vậy “vai vế” thứ nhất, thứ


nhì, thứ ba trong câu chỉ là tượng trưng, xếp


theo vần điệu cho dễ nhớ chứ không phải thứ


hạng.

Lịch sử và xuất xứ của 3 loại ấm Thế Đức, Lưu


Bội và Mạnh Thần

A. Ấm Mạnh Thần

Trong 3 hiệu Thế Đức, Lưu Bội và Mạnh Thần,


ấm Mạnh Thần có niên đại lâu đời nhất, tác giả


là Huệ Mạnh Thần ở Kinh Khê, Nghi Hưng,


Giang Tô, không rõ năm sinh năm mất. Đại khái


thời của ông là vào buổi cuối Minh đầu Thanh,


khoảng từ đời Thiên Khải (1621-1627) vị vua áp


chót của nhà Minh tới đời Khang Hy


(1662-1722) nhà Thanh. Hiện nay tại Thính


Tuyền Sơn Quán ở Trung Quốc còn giữ một ấm


trà làm bằng đất sét trắng, lạc khoản (tên hiệu,


niên hiệu đề dưới trôn đồ gốm sứ) ghi 11 chữ


“Thiên Khải Đinh Mão niên Kinh Khê Huệ


Mạnh Thần chế”, từ đó phần nào làm sáng tỏ


đối với họ tên, nguyên quán và thời đại sinh


sống của ông.






Ấm Tử Sa Mạnh Thần “Kinh Khê Huệ Mạnh


Thần chế”

Hai chữ Kinh Khê trong lạc khoản là chỉ


nguyên quán, nguồn gốc như sau: Nghi Hưng


thời xưa gọi là Kinh Ấp, đến năm Ung Chính


thứ 3 đời Thanh, tách làm hai huyện Nghi


Hưng và Kinh Khê, năm 1912 thời Dân quốc đã


nhập hai huyện làm một huyện Nghi Hưng,


Kinh Khê trở thành thị trấn. Năm 1983 Nghi


Hưng thuộc thành phố Vô Tích, năm 1988 xóa


bỏ huyện Nghi Hưng, thành lập thành phố Nghi


Hưng (thành phố cấp huyện) đến nay.

Tay nghề làm ấm Tử Sa của Huệ Mạnh Thần


rất xuất chúng, mang đậm phong cách riêng, tác


phẩm của ông ấm nhỏ nhiều, ấm cỡ trung bình


ít, ấm lớn hiếm nhất. Ấm lớn thì kiểu dáng đơn


giãn mộc mạc, loại ấm nhỏ lại cực kỳ tinh xảo,


tạo hình của ấm có dáng tròn, dáng dẹt, có thân


cao, bụng tròn, hình trái lê hay trái quýt…

Mỗi chiếc ấm Tử Sa do Huệ Mạnh Thần làm ra


đều là một tác phẩm nghệ thuật, hình dáng


thanh bai cân đối, đường nét uyển chuyển, thân


ấm sáng bóng, cốt mỏng tinh xảo, nhất là phần


vòi, dù dài hay ngắn đều rất chắc chắn, rót trà


nước chảy thông, không nghẽn không đọng giọt.


Những chiếc ấm nhỏ xinh xắn của ông rất thích


hợp trào lưu uống trà kungfu lúc bấy giờ, còn


loại ấm hình trái lê thì được xuất khẩu sang


nhiều nước châu Âu, có ảnh hưởng rất lớn đối


với công nghệ làm ấm sứ thời kỳ đầu của châu


Âu vào thế kỷ 17.



Ấm Mạnh Thần dáng trái lê xuất khẩu sang châu Âu thế kỷ 17

Ngoài việc coi trọng sự tiện lợi cho người sử


dụng và đề cao nét chất phác giản dị của thân


ấm, ông còn đặc biệt quan tâm việc khắc chữ,


viết thư pháp trên ấm. Những chiếc ấm do chính


tay Huệ Mạnh Thần làm ra thường đề: “Kinh


Khê Huệ Mạnh Thần chế”, “Văn Hạnh quán


Mạnh Thần chế”, “Huệ Mạnh Thần chế” hoặc


“Mạnh Thần chế”. Có một số ấm trên thân có


đề năm chế tác hoặc những câu thư pháp nhiều


hơn 10 chữ, nội dung mang ý nghĩa tốt lành.


Thời kỳ đầu ấm của ông khắc chữ bằng dao tre,


về sau mới kết hợp in bằng con dấu làm sẵn.


Theo các nhà sưu tầm ấm Tử Sa có kinh


nghiệm, sản phẩm tuyệt hảo nhất của Huệ


Mạnh Thần là những chiếc ấm có đóng dấu


“Vĩnh Lâm” phía trong nắp.

B. Ấm Thế Đức

Ấm Thế Đức còn gọi là ấm Tích Bao, là loại ấm


trà xuất hiện vào những năm Gia Khánh và Đạo


Quang đời Thanh (1796-1850), do những danh


gia chế tạo ấm, sau đó được các văn nhân vẽ


tranh, viết thư pháp, đề thơ. Ấm làm bằng đất


Tử sa, thân bọc thiếc. Núm nắp, quai, vòi được


tô điểm bằng cách khảm ngọc, chạm trỗ tinh vi,


rất được giới văn nhân tao nhã yêu thích.



Ấm Tích Bao

Chu Kiên (1772-1830) tự Thạch Mai, hiệu


Thạch My, quê ở Thiệu Hưng, Chiết Giang, có


sở trường giám định và am hiểu kỹ thuật vẽ


tranh trên gốm sứ. Thời đó đang thịnh hành


dùng hai loại ấm Tử Sa và Tích Bao để uống


trà, Chu Kiên chính là người hợp nhất hai loại


ấm này, ông mua những ấm trà của Dương


Bành Niên về khảm ngọc lên quai, vòi, nắp và


thân ấm, làm thành ấm “Tử Sa Tích Bao”.


Ngoài Chu Kiên, thời đó có nhiều nghệ nhân Tử


Sa khác cũng chế tác ấm Tích Bao cung cấp cho


thị trường đang rất “nóng”, đặc biệt là Dương


Bành Niên, hiện nay nhiều nhà sưu tập còn cất


giữ những chiếc ấm Tích Bao rất quý của ông.



Ấm Tích Bao của Dương Bành Niên



Ấm Tích Bao của Chu Kiên hiệu đề “Thế Đức Đường”

Ảnh trên là chiếc ấm Tích Bao cao 10,5cm,


dạng hình học, nắp bằng, vòi thẳng, cốt làm


bằng đất tử sa, bên ngoài bọc thiếc, vòi, quai,


núm nắp ấm đều có khảm ngọc. Trên lớp thiếc


bọc ngoài thân ấm một bên vẽ tranh sơn thủy,


nhà cửa, cây cối, ghềnh đá, núi non chập trùng.


Một bên có khắc chữ và dấu ấn, trải qua hàng


trăm năm lớp thiếc bọc ấm bị ăn mòn, chỉ còn


đọc được bốn chữ không liền mạch và không đủ


câu: “Thạch Mai…Tuyền Hỏa…”, dưới đáy ấm


có dấu lạc khoản hình vuông, khắc chữ “Thế


Đức Đường”. Có thể khẳng định đây là chiếc


ấm Tích Bao của Chu Kiên, làm cho Thế Đức


Đường vào những năm Đạo Quang nhà Thanh.



Ấm Tích Bao



the_duc_lac_khoan

Cái tên Thế Đức Đường bao hàm ý nghĩa đời


đời công nhận đức hạnh của tổ tiên và gia tộc


họ Tào ở thị trấn cổ Tô Châu, tòa nhà lớn này


xây dựng vào đời Đạo Quang, hai mặt trước sau


có 5 cổng lớn, tổng cộng 69 phòng ốc. Năm


Quang Tự 32 đời Thanh (1906), tòa nhà được


cải tạo, xây dựng lại, những bức tường bao


quanh tòa nhà trở thành 6 cửa hiệu mặt tiền,


phía trước là cửa hàng buôn bán sầm uất, phía


sau là phố phường nhộn nhịp, bán đủ loại mặt


hàng, nổi tiếng gần xa với sản phẩm rượu Bản


Thiệu (Thiệu Hưng) và nước tương Bạch


Nguyên. Về sau con cháu họ Tào tiếp tục phát


triển ngành nghề kinh doanh, trong đó có cả


mặt hàng gốm sứ, ấm Tử Sa, ấm Tích Bao… tuy


không tự mình làm ra sản phẩm, nhưng họ đặt


lò sản xuất rồi bao tiêu, vì vậy mà sản phẩm đề


hiệu “Thế Đức” hay “Thế Đức Đường”.



Ấm Tích Bao (chữ “tích” nghĩa tiếng Việt là “thiếc”)

Vào những năm cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20


loại ấm Tích Bao này được làm giả và xuất


khẩu rất nhiều sang các nước Đông Nam Á,


trong đó có Việt Nam. Tới đây, chúng ta có một


phát hiện thú vị: Tên gọi của loại ấm này là


“Tích Bao hồ”, dịch sang tiếng Việt là “bình


Tích Bao” (1), điều này giải thích vì sao người


Việt, đặc biệt ở Nam bộ, gọi chung các loại ấm


trà bằng cái tên rất phổ biến: “bình tích”, “ấm tích”.

C. Ấm Lưu Bội





Lạc khoản “Thiệu Cảnh Nam chế”

Thiệu Cảnh Nam (1796-1874) là một danh gia


chế tác ấm Tử Sa dưới triều Đạo Quang, hiệu


Lưu Bội chủ nhân, cùng thời với các nghệ nhân


Tử Sa tên tuổi: Thiệu Đại Hanh, Huỳnh Ngọc


Lân, Phùng Thể Hà, Thiệu Nhị Tuyền, Du


Quốc Lượng…ông nổi tiếng làm ra chiếc ấm


nhỏ gọi là Zhuni (Chu nê – bùn đỏ).



Ấm Zhuni Lưu Bội, dưới đáy khắc chữ “Thiệu Cảnh Nam ấn”

Chiếc ấm Zhuni trong ảnh trên thân cao 6,8cm,


chiều ngang đo từ quai đến miệng bình 12,2cm,


đáy bằng phẳng, thân tròn. Nắp ấm hơi lồi, núm


tròn, tương ứng với nắp và thân ấm. Vòi ấm hơi


cong và hướng nhẹ lên trên, quai ấm có hình


dáng như vành tai, nhằm tạo hiệu quả hài hòa


về mặt thị giác cho người dùng, điều này chứng


tỏ người làm ra chiếc ấm có ý tưởng sáng tạo rất


tinh tế. Trên thân ấm, tác giả dùng dao tre khắc


hai câu thơ “Hồ trung nhật nguyệt trường/ Sơn


dung vô y dạng”, ý nói “Việc thưởng trà có thể


quên cả thời gian”, bên cạnh ký Lưu Bội, dưới


đáy ấm có khắc dấu “Thiệu Cảnh Nam ấn”


bằng thể chữ Lệ thư.



Ấm Lưu Bội



Ấm Lưu Bội (giả cổ) làm riêng cho thị trường Việt Nam những năm đầu thế kỷ 20

Từ tay nghề đến tạo hình chiếc ấm, hay cách tô


điểm trên thân ấm, cho thấy đây là một chế


phẩm thượng hạng. Ngoài ấm Zhuni, Thiệu


Cảnh Nam còn làm một loại ấm tương tự,


nhưng trên nắp ấm có thêm một đường viền tinh


xảo, thân ấm cũng dùng dao tre khắc hai câu


thơ “Kim ba sơ phiếm thể/ Ngọc vũ sạ sinh huy”


(Mặt trăng vừa ló dạng, bầu trời liền ngời sáng),


ký Lưu Bội, đáy ấm khắc dấu triện “Thiệu Cảnh


Nam”. Cách thức tạo ấm và kiểu thư pháp của


hai loại ấm này chính là phong cách đặc trưng


của tác giả, có thể dùng làm căn cứ khi giám


định ấm Lưu Bội thật và giả.

______

(1) “Tích Bao hồ” dịch sát nghĩa là “bình bọc thiếc”, Tích Bao là tiếng Hán Việt, cũng như người Việt gọi ấm Tử Sa chứ không gọi “ấm Cát tím”.

SONG MỘC

Đăng lại từ báo Đất Mũi Cuối tuần